Opkomst en neergang van ziekten

Afscheidscollege prof. dr. Johan P. Mackenbach

Er wordt te weinig nagedacht over het hoe en waarom van de opkomst en het verdwijnen van ziekten. Dat zegt prof. dr. Johan Mackenbach, hoogleraar Maatschappelijke Gezondheidszorg aan het Erasmus MC, in zijn afscheidsrede die hij eind 2020 uitsprak. In de rede neemt Mackenbach de toehoorder mee door de geschiedenis van 40 ziekten.

Hij stelt dat de opkomst van ziekten erop wijst dat hun uiteindelijke oorzaak niet binnenin het lichaam moet worden gezocht. Ziekten komen niet van binnenuit, want op een tijdschaal van eeuwen zijn spontane veranderingen in structuur en functioneren van het lichaam simpelweg onmogelijk. Er zijn zeker ziekten die helemaal van binnenuit komen, bijvoorbeeld door genetische defecten, maar die zijn relatief zeldzaam. Uit epidemiologisch onderzoek blijkt dat de overgrote meerderheid van ziekten nog steeds aan ‘exogene’ oorzaken kan worden toegeschreven, ziekten voortkomend uit de interactie tussen mens en omgeving. Als voorbeelden noemt hij de langeafstandshandel die pest en cholera uit Azië en syfilis uit Amerika naar Europa bracht. De verstedelijking liet niet alleen tuberculose exploderen, maar ook buiktyfus, difterie, mazelen en veel andere infectieziekten. De industrialisatie bracht welvaart, maar ook luchtverontreiniging en de mogelijkheid om meer te eten dan goed voor ons is. Ook COVID-19 is een ziekte van vooruitgang, veroorzaakt door een virus dat oversprong van vleermuizen op mensen, die zich dankzij verstedelijking makkelijk kon verspreiden en door globalisering de hele wereld bereiken. Er werd volgens hem al voor de mondiale COVID-19 uitbraak veel gewaarschuwd voor een pandemie van influenza of een aanverwant virus, die tot dan toe nog niet uitgebroken was.

Na verloop van tijd worden de meeste ziekten minder en teruggedrongen, mede met behulp van de publieke gezondheidszorg. Maar daar komen nieuwe ziekten voor terug. Hij benadrukt het belang van een bredere, inclusieve benadering bij de bestrijding van ziekten. Niet alleen voor de mens, als soort op aarde, maar óók voor de dieren en biodiversiteit. “Onze welvaart en daarmee onze gezondheid en levensverwachting gaan ten koste van hen.”

Dit afscheidscollege is te bekijken op YouTube: https://youtu.be/364GyURJbw0 en was grotendeels gebaseerd op het boek ‘A history of population health, Rise and fall of disease in Europe', dat Johan P. Mackenbach eerder publiceerde. Het boek is gratis te downloaden via: https://brill.com/view/title/57111